کتاب دو نظام سیاسی – جغرافیایی در ایران – دولت مدرن – امت اسلامی

مفهوم دولت مدرن و امت اسلامی به عنوان دو نظام سیاسی-جغرافیایی در ایران، دو نوع متفاوت از چارچوب‌های سیاسی را معرفی می‌کنند که درک آن‌ها برای شناخت ساختارهای حاکمیت در کشور ایران حائز اهمیت است.

1- دولت مدرن

دولت مدرن اشاره به سیستم حکومتی دارد که براساس اصول دولت-ملت و با ویژگی‌های زیر تعریف می‌شود:

• حاکمیت ملی: دولت مدرن بر اصل حاکمیت ملی استوار است، یعنی یک دولت مرکزی با قدرت قانون‌گذاری که در داخل مرزهای مشخص کشور، حکومت می‌کند.
• قوانین و مقررات مدون: دولت مدرن بر اساس قوانین اساسی و نظام بوروکراسی اداره می‌شود که از جمله ویژگی‌های مهم آن، قانون‌گذاری، تنظیم مالیات، خدمات عمومی و تأمین امنیت داخلی و خارجی است.
• توسعه اجتماعی و اقتصادی: دولت مدرن مسئولیت توسعه کشور را از طریق بهبود زیرساخت‌ها، توسعه آموزش و پرورش، و ارتقای رفاه اجتماعی بر عهده دارد.
• مرکزیت و بوروکراسی: در دولت مدرن، تمرکز بر ساختار بوروکراتیک و نظام‌مند برای اجرای سیاست‌ها و مدیریت منابع است. نمونه‌ای از این نوع دولت در ایران را می‌توان در دوره پهلوی و پس از آن، در ساختار حکومت جمهوری اسلامی به عنوان یک دولت ملی مشاهده کرد.

2- امت اسلامی

امت اسلامی یک مفهوم ایدئولوژیک و دینی است که به ارتباط و وحدت بین مسلمانان در سراسر جهان اشاره دارد:

• ایدئولوژی اسلامی: در امت اسلامی، ارتباط مسلمانان بر پایه اصول دینی و آموزه‌های اسلامی تعریف می‌شود. هدف اصلی امت اسلامی وحدت همه مسلمانان تحت یک چارچوب فرهنگی-سیاسی و با تأکید بر ارزش‌های مشترک اسلامی است.
• وحدت فراملی: برخلاف دولت مدرن که بر مرزهای جغرافیایی تاکید دارد، امت اسلامی به دنبال نادیده گرفتن مرزهای ملی و ایجاد وحدت بین همه کشورهای اسلامی است. این ایده از نظر جغرافیای سیاسی، فراتر از محدوده‌های کشورها می‌رود و هدف آن تقویت اتحاد در میان مسلمانان است.
• نفوذ ایدئولوژیک: در جمهوری اسلامی ایران، بعد از انقلاب ۱۳۵۷، ایده امت اسلامی بسیار پررنگ شد و حکومت تلاش کرد از این ایدئولوژی برای اتحاد کشورهای اسلامی و مقابله با نفوذ قدرت‌های غربی استفاده کند.

تقابل و تعامل این دو نظام در ایران

در ایران، این دو نظام سیاسی-جغرافیایی به شکل هم‌زمان به کار گرفته شده‌اند و گاهی میان آن‌ها تقابل‌ها و تناقض‌هایی وجود دارد. دولت مدرن به دنبال تقویت مرزهای ملی، حاکمیت ملی، و توسعه کشور است، در حالی که امت اسلامی به دنبال وحدت فراملی میان مسلمانان و کاهش نقش مرزهای سیاسی و ملی است.

این دوگانگی در سیاست‌های داخلی و خارجی ایران نیز دیده می‌شود. از یک سو، دولت ایران تلاش می‌کند با برنامه‌ریزی و توسعه اقتصادی و اجتماعی، ساختاری مدرن برای اداره کشور فراهم کند؛ از سوی دیگر، با تأکید بر ارزش‌های اسلامی و حمایت از کشورهای مسلمان، به دنبال تقویت اتحاد اسلامی است. این دو رویکرد گاهی همگرا و گاهی نیز دچار تنش‌هایی در تصمیم‌گیری‌ها و اجرای سیاست‌ها می‌شود.